Μία παλιά λατινοαμερικάνικη ιστορία. Η Μεξικάνικη επανάσταση (I)

Agrarian Leader Zapata. Εργο του Diego Rivera. 1931

   Παρακολουθώντας τις εξελίξεις στην Λατινική Αμερική είναι επίκαιρο να θυμηθούμε μιά επαναστατική διέγερση που ξεκίνησε σε εκείνα τα μέρη το 1910 και κράτησε μέχρι το 1940. Ηταν η Μεξικανική επανάσταση που πέρασε απο διάφορες φάσεις και άφησε σαν παρακαταθήκη ένα σωρό διδάγματα για το τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνει μιά επαναστατικά εξεγερμένη λαική μάζα. Η Μεξικανική επανάσταση ήταν μιά επανάσταση σχεδόν ταυτόχρονη με την Ρωσική επανάσταση. Οι δυό επαναστάσεις είχαν κοινά σημεία, κοινές αλληλοδιάδοχες φάσεις αλλά και πολλές διαφορετικές στροφές και κρίσιμες καμπές. 

   Η ιστορία του Μεξικού σαν ανεξάρτητο κράτος ξεκινάει το 1821 ... όταν ολοκληρώθηκε η εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση ενάντια στους ισπανούς αποικιοκράτες. Απο το 1835 ξεκινάει μία αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ για την περιοχή του Τέξας που μέχρι τότε ανήκε στο Μεξικό. Το 1845 το Τέξας ... περνάει στις ΗΠΑ. Στην διάρκεια του 19ου αιώνα η φιλελεύθερη αναδυόμενη αστική τάξη του Μεξικού επιδίωκε την οικοδόμηση μιας καπιταλιστικής χώρας της ελεύθερης αγοράς σε αντίθεση με τους συντηρητικούς που ήθελαν η χώρα να παραμείνει προσκολλημένη στο φεουδαρχικό σύστημα κάτω απο τον έλεγχο της μοναρχίας και της πανίσχυρης καθολικής εκκλησίας. Η φιλελεύθερη αστική τάξη στα μέσα του 19ου αιώνα επαναστάτησε ενάντια στις συντηρητικές κοινωνικές δυνάμεις και στις γαλλικές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις που έφτασαν για βοήθεια. Ο γαλλικός ιμπεριαλισμός επιδίωξε να μετατρέψει το Μεξικό σε προτεκτοράτο ... ανακηρύσσοντας βασιλιά της χώρας ... τον δούκα της Αυστρίας, Μαξιμιλιανό (1863-1867). Τελικά οι μεξικάνοι (με την βοήθεια των αμερικάνων που δεν ήθελαν τους γάλλους μπλεγμένους στα πόδια τους) ... θα εκθρονίσουν και θα εκτελέσουν τον Μαξιμιλιανό. Αυτή η κοινωνική αναταραχή ανέδειξε σαν ηγετική φυσιογνωμία της αναδυόμενης αστικής τάξης έναν στρατηγό ... που το 1876 έγινε πρόεδρος της χώρας. Ηταν ο "επαναστάτης" Πορφύριο Ντιάζ ... που παρέμεινε στην εξουσία μέχρι το 1911 !!! Παρά τις φιλελεύθερες αρχές του ... αμέσως "συμμάχησε" με την ηττημένη συντηρητική ελίτ και την καθολική εκκλησία για να επιβάλουν μιά στυγνή δικτατορία (δικαίωμα του δικτάτορα να παραμείνει στην εξουσία σαν ισόβιος πρόεδρος παρότι ο ίδιος είχε εκλεγεί με το σύνθημα της μη επανεκλογής πάνω απο δυό φορές του ίδιου προσώπου στην θέση του προέδρου της δημοκρατίας !!! - δικαίωμα του προέδρου στον διορισμό και στην παύση δικαστών - απόλυτος έλεγχος του ομοσπονδιακού στρατού).

Πορφύριο Ντιάζ

   Αρχισε μια τεράστια εκχώρηση στρατηγικών τομέων της βιομηχανίας σε ξένα ιμπεριαλιστικά συμφέροντα (ΗΠΑ, Αγγλία, Γαλλία). Η κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου της χώρας (το 1869 το σιδηροδρομικό δίκτυο ήταν 205 χιλιόμετρα ... και το 1910 ήταν 19.000 χιλιόμετρα, όλα κατασκευασμένα απο εταιρείες αμερικάνικων και αγγλικών συμφερόντων !!! Οι όροι των συμβολαίων με τις εταιρείες περιελάμβαναν ... δωρεάν παραχωρήσεις εδαφών, υποχρεωτική εργασία χωρικών, φοροαπαλλαγές εταιρειών, δικαίωμα οργάνωσης ιδιωτικής αστυνομίας κλπ κλπ), οι πετρελαιοπηγές και ολόκληρη η εξορυκτική βιομηχανία της χώρας, η ανάπτυξη του ηλεκτρικού δικτύου, δικτύων παροχής νερού, ο τηλέγραφος και η ανάπτυξη του χρηματοπιστωτικού δικτύου των τραπεζών ... πέρασε στον έλεγχο του ξένου κεφαλαίου. Οι ξένες εταιρείες δεν είχαν στα χέρια τους απλά τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις ... αλλά είχαν την πλήρη κυριαρχία στις πόλεις των εργατών υποκαθιστώντας το ίδιο το κράτος. Η εταιρεία διέθετε ένοπλη ιδιωτική αστυνομία ελεγχόμενη απο την διευθυντή της εταιρείας ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις ... είχε και την δικαιοδοσία απονομής της δικαιοσύνης !!! Οι εργάτες ήταν υποχρεωμένοι να ψωνίζουν τα απαραίτητα απο τα καταστήματα της εταιρείας (σε τιμές πολλαπλάσιες της κανονικής) και να ζούν βεβαίως σε σπίτια που ήταν ιδιοκτησία της εταιρείας. Οσο αφορά τα συνδικαλιστικά, εργατικά δικαιώματα, και το δικαίωμα απεργίας ... ας μην γίνει λόγος. Ηταν διά νόμου ... απαγορευμένα. Το μεξικάνικο κράτος ήταν ο πιστός συνεργάτης του ιμπεριαλισμού ... τόσο πιστός που τους αιχμάλωτους ιθαγενείς που είχε συλλάβει στις στρατιωτικές επιχειρήσεις ενάντια στους επαναστατημένους ινδιάνους Γιάκι ... τους "πρόσφερε" ως σκλάβους στις αμερικάνικες εταιρείες πετρελαίου !!! 
   Εξίσου ενδιαφέρουσα ήταν η κατάσταση και στην μεξικάνικη ύπαιθρο. Αν εξαιρέσουμε τις επαρχιακές πρωτεύουσες, η υπόλοιπη ύπαιθρος ήταν κατακερματισμένη σε αναρίθμητα μικρά χωριά (πουέμπλος), τα οποία λόγω της ανυπαρξίας οδικού δικτύου και επικοινωνίας με τον γεωγραφικό περίγυρο ... ζούσαν σε μιά κατάσταση αναγκαστικής αυτάρκειας αναπτύσσοντας δομές αυτοκυβέρνησης μέσω τοπικών συνελεύσεων. Ταυτόχρονα το μεξικάνικο κράτος είχε ομοσπονδιακή δομή και παραχωρούσε μερικά δικαιώματα αυτονομίας και αυτοδιοίκησης στις πολιτείες (γινόταν εκλογές για την ανάδειξη του τοπικού πολιτειακού κυβερνήτη). Απο την εποχή της ισπανικής αντιβασιλείας οι νόμιμοι (με τίτλους ιδιοκτησίας) κάτοχοι της γής ... ήταν τα χωριά (κοινοτική γή) ... σε ένα οργανωμένο σύστημα συλλογικής ιδιοκτησίας και αυτοδιοίκησης που στο Μεξικό σαν κοινωνική δομή είχε εμφανισθεί απο την εποχή των Αζτέκων (14ος αιώνας). Ολα αυτά τα άλλαξε βίαια η δικτατορία του Πορφύριο Ντιάζ. Οι πολιτειακοί κυβερνήτες έπαψαν να εκλέγονται. Διορίζονταν. Αρχισε ένας ανελέητος πόλεμος ενάντια στους αγρότες και τους ινδιάνους που αποτελούσαν την συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού της υπαίθρου. Ενας ανελέητος πόλεμος ενάντια στις βαθειές κοινοτικές παραδόσεις της υπαίθρου. Μέσα σε λίγα χρόνια, χιλιάδες εκτάρια καλλιεργήσιμης γής απαλλοτριώθηκαν δια της βίας και χαρίστηκαν σε τεράστιες ιδιωτικές μονάδες γεωργοκτηνοτροφικής παραγωγής που αποτελούσαν ιδιοκτησία ενός μόνο γαιοκτήμονα. (Xασιέντες. Ηταν μιά αναβίωση των φεουδαρχικών λατιφουντίων της ισπανικής αποικιοκρατίας ... με την διαφορά οτι οι χασιέντες δεν ήταν αυτάρκεις μονάδες προσανατολισμένες στην αυτοκατανάλωση αλλά παραγωγικές μονάδες ενταγμένες στον αναπτυσσόμενο καπιταλιστικό ιστό της οικονομίας). Ολόκληρα χωριά "απορροφήθηκαν" απο τις χασιέντες (το 1910 οι μεγάλες ιδιοκτησίες γής 834 γαιοκτημόνων ... καταλάμβαναν το 81% του συνόλου των κατοικημένων κοινοτήτων - Σε σύνολο 57.000 χωριών ... ελεύθερα ήταν μόνο τα 13.000 !!!). Οι ελεύθεροι αγρότες μετατράπηκαν σε δουλοπάροικους-πέονες κάτω απο την απόλυτη εξουσία του άρχοντα-γαιοκτήμονα ... στον οποίο παραχωρούσαν το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής ενώ ήταν υποχρεωμένοι να αγοράζουν υπερτιμημένα, τα απαραίτητα απο τα παντοπωλεία της χασιέντας, απ΄την οποία δεν μπορούσαν να βγούν χωρίς την άδεια του αφέντη. Η αλυσίδα της υποδούλωσης διαιωνίζονταν αφού τα χρέη που βάραιναν τους γονείς ... μεταβιβάζονταν στους απογόνους μετά τον θανατό τους. Ενα παιδί πέονα χρωστούσε περίπου χίλια πέσος ... πριν ακόμα γεννηθεί.

Αγρότες πέονες

   Η δικτατορία του Ντιάζ φρόντιζε για την προστασία των γαιοκτημόνων ... με τον ομοσπονδιακό στρατό και την φοβερή και τρομερή αγροτική αστυνομία (Guardia Rurale), ένα όργανο της πιό ελεεινής ταξικής τρομοκρατίας, ένα σώμα ενόπλων που λειτουργούσε με τακτικές παραστρατιωτικών ταγμάτων θανάτου που επανδρώνονταν απο ποινικούς εγκληματίες.

   Στην μεξικάνικη κοινωνία στην ανατολή του 20ου αιώνα ο αναδυόμενος καπιταλισμός παρέσυρε στην δίνη του όλες τις κοινωνικές τάξεις όπως επίσης δημιουργούσε νέες. Η οικονομική ελίτ αποτελούνταν απο την τάξη των γαιοκτημόνων και απο τα νέα καπιταλιστικά στρώματα του βιομηχανικού και του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Οι ξένοι ιδιοκτήτες του τράστ των σιδηροδρόμων, των πετρελαίων, και της εξόρυξης ταυτόχρονα αποκτούσαν και μεγάλες εκτάσεις γής που ήταν άμεσα συνδεδεμένες με τις υπόλοιπες δραστηριοτητές τους. Ξένες οικογένειες όπως οι Rockefellers, οι Guggenheim, οι Hearst, οι Braniffs είναι λίγα απο τα ονόματα που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο όριζαν την οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας χρηματοδοτώντας πολιτικούς ή και οργανώνοντας πραξικοπήματα. Η καπιταλιστική ανάπτυξη βεβαίως δημιουργούσε τα νέα μεσαία στρώματα της πόλης και του χωριού που ανέπτυσσαν οικονομική δραστηριότητα στις παρυφές της βιομηχανίας και της χασιέντας και πάντα συμπληρωματική και στα κενά που επέτρεπε η μεγάλη καπιταλιστική δραστηριότητα. Επίσης η καπιταλιστική ανάπτυξη είχε σαν επακόλουθο και την δημιουργία ενός κρατικού γραφειοκρατικού στρώματος που μονοπωλούσε  την πολιτική εξουσία, αντλούσε το δυναμικό της κατά κύριο λόγο απο τους γόνους των πλούσιων οικογενειών και σταδιακά δημιουργούσε γύρω του ένα πλέγμα πελατειακού κράτους απο τον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα με κοινά συμφέροντα. Τα περισσότερα μέλη αυτής της νέας πολιτικής κάστας ήταν οι απόφοιτοι πανεπιστημίων που πρόσφεραν στην δικτατορία του Ντιάζ υπηρεσίες τεχνοκρατών συμβούλων. Αλλά όπως συμβαίνει πάντα ... τα πανεπιστήμια είναι και εστίες ανάπτυξης και διάδοσης ριζοσπαστικών ιδεών. Για συγκεκριμένους ιστορικούς και κοινωνικούς λόγους (που δεν είναι της παρούσης) ... ο μαρξισμός δεν θα αποκτήσει κανένα σημαντικό πρώιμο έρεισμα στην μεξικάνικη κοινωνία παρά μόνο πολύ αργότερα στη δεκαετία του ΄20 κάτω απο την αίγλη της μπολσεβίκικης επανάστασης και την ίδρυση του ΚΚΜεξικού (PCM 1919). Τα πρωτόλεια ριζοσπαστικά ρεύματα είχαν κυρίως αναρχοσυνδικαλιστική κατεύθυνση. Η πρώτη εργατική ένωση στο Μεξικό ιδρύθηκε το 1872 και ήταν ... "Ο Μεγάλος κύκλος των Εργατών" ... με κύρια αιτήματα την μείωση του ωραρίου απο τις 15 στις 12 ώρες και τις αυξήσεις μισθών. Το 1876 ιδρύθηκε το το "Γενικό Συμβούλιο Μεξικανών Εργατών" με δύναμη 50.000 μελών.
   Οπως είναι φανερό η καπιταλιστική ανάπτυξη ... άρχισε να "αναπτύσσει" ... και την εργατική τάξη. Ενα σημαντικό μέρος των ειδικευμένων εργατών ήταν ξένοι που θα παίξουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος "εισάγωντας" συνδικαλιστική εμπειρία. Η εργατική τάξη είχε προέλευση κυρίως απο τον αγροτικό πληθυσμό που έχανε τον κλήρο του και απο τα στρώματα των αυτοαπασχολούμενων τεχνιτών και επαγγελματιών που η καπιταλιστική ανάπτυξη τους κατέστρεφε και τους μετέτρεπε σε εργάτες. Αλλά και η σύνθεση της εργατικής τάξης στο Μεξικό εμφάνιζε ιδιαιτερότητες που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της επανάστασης. Το προλεταριάτο της μεγάλης καπιταλιστικής παραγωγής (σιδηρόδρομος, πετρελαιοπηγές, μεταλλεία, μεταποίηση κλπ) δεν αποτελεί πλειοψηφία σε σχέση με το τμήμα εκείνο του προλεταριάτου που δουλεύει στην μικρής κλίμακας φτωχά εκμηχανισμένης παραγωγής (μικρά εργαστήρια, πιλοποιία, βυρσοδεψία, ψαθοποιία κλπ). Τα τμήματα αυτά των προλετάριων της μικρής παραγωγής πολιτιστικά και πολιτικά βρίσκονταν κοντύτερα στην λογική των αγροτικών πληθυσμών παρά των εργατών της πόλης. Οπως οι αγρότες έβλεπαν με τον καπιταλισμό να χάνουν την κοινοτική γή ... οι χειροτέχνες της υπαίθρου έβλεπαν την εκβιομηχάνιση να τους καταστρέφει. Η φτωχή επαφή με τις μαρξιστικές ιδέες φυσιολογικά δημιουργούσε στις μάζες αυτές ... λουδίτικες αντιδράσεις ενοχοποίησης των μηχανών και όχι αυτών που τις κατέχουν με λογικό επόμενο την τάση προσκόλλησης και επιμονής στην αδιέξοδη διατήρηση του παλιού τρόπου παραγωγής. Αντίθετα στα τμήματα του προλεταριάτου που ήταν ενταγμένα στην πιό κοινωνικοποιημένη μεγάλης κλίμακας βιομηχανική παραγωγή στην πόλη ήταν πιό εύκολο να καλλιεργούνται ριζοσπαστικές ανατρεπτικές ιδέες. Οι πρώτες απεργίες εκδηλώθηκαν λίγο μετά το 1876. 

   Απο τους πρώτους πολιτικούς σχηματισμούς κατά της δικτατορίας του Πορφύριο Ντιάζ ήταν ένας χαλαρός μετριοπαθής συνασπισμός στον οποίον συμμετείχαν φιλελεύθεροι καπιταλιστές, φιλελεύθεροι αντικληρικοί, δημοκράτες, γιακωβίνοι, ριζοσπάστες αναρχικοί κλπ. Ηταν το Φιλελεύθερο Κόμμα του Μεξικού (Partido Liberal Mexicano-PLM). Ενας διάσημος εκείνα τα χρόνια αναρχικός που εντάχθηκε στο PLM το 1901 ... ήταν ο Ρικάρντο Φλόρες Μαγιόν, μιά εμβληματική φυσιογνωμία που αντιπροσώπευε τις πιό ριζοσπαστικές ιδέες της εποχής: αναδασμό γής, εθνικοποίηση εκκλησιαστικής περιουσίας, καθιέρωση γενικής υποχρεωτικής παιδείας με κρατικό έλεγχο και όχι της καθολικής εκκλησίας, θέσπιση οκτάωρης εργασίας και κατώτατου εργατικού μισθού. Είναι προφανές πως το επίπεδο ανάπτυξης του εργατικού κινήματος και το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων (χαμηλό επίπεδο καπιταλιστικής ανάπτυξης - ύπαρξη ακόμα ισχυρών φεουδαρχικών σχηματισμών)... δεν "επέτρεπε" τίποτα πέρα απο την εγκαθίδρυση μιάς φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Ούτε λόγος δεν μπορούσε να γίνει για κατοχή μέσων παραγωγής απο την εργατική τάξη ... ούτε λόγος περί εργατικής εξουσίας. Ηταν προφανές πως η επερχόμενη επανάσταση θα είχε έντονα αστικοδημοκρατικό χαρακτήρα ... αλλά το χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης και συνειδητότητας του εργατικού κινήματος ... δεν μπορούσε να θέσει το κρίσιμο ζήτημα την "λύση" του οποίου την είχαν ήδη "δρομολογήσει" οι μπολσεβίκοι στην Ρωσία: Ναι ... η επανάσταση θα είναι αστικοδημοκρατική ... δεν είναι η ώρα να γκρεμίσουμε τον καπιταλισμό ... αλλά την ηγεμονία της επανάστασης θα την έχει η εργατική τάξη. Την επανάσταση που θα μας απαλλάξει απο τον φεουδάρχη και την αυταρχική εξουσία ... θα την καθοδηγήσει ο εργάτης και όχι ο καπιταλιστής !!! 
   Μέσα στο ίδιο κόμμα, το PLM, την μετριοπαθή πτέρυγα την εκπροσωπούσε ένας γόνος μιάς πλούσιας οικογένειας γαιοκτημόνων που επίσης κατείχε ορυχεία και εργοστάσια. Ηταν ο Φρανσίσκο Μαδέρο ... ο εκπρόσωπος της αναδυόμενης καπιταλιστικής αστικής τάξης που καθότι αποκλεισμένη απο τον κυβερνητικό κύκλο του Ντιάζ διεκδικούσε το μέρος της εξουσίας που της αναλογούσε. 

Αριστερά: Ρικάρντο Φλόρες Μαγιόν.  Δεξιά: Φρανσίσκο Μαδέρο

   Το 1906-1907 ξέσπασαν απεργίες στα ορυχεία Κανανέα και στα εργοστάσια υφαντουργίας του Ρίο Μπλάνκο ... στο βιομηχανικά πιό αναπτυγμένο βόρειο τμήμα της χώρας. Οι απεργίες εξελίχθηκαν σε τοπικές εξεγέρσεις που καταπνίγηκαν άγρια και αιματηρά απο τα κυβερνητικά στρατεύματα αλλά και απο την εισβολή αμερικανών συνοριοφυλάκων ranger απο την Αριζόνα που έφτασαν για βοήθεια στην δικτατορία του Ντιάζ. Το 1908 ο μηχανισμός του PLM με την καθοδήγηση του Μαγιόν και την συμπαράσταση της εργατικής ένωσης Industrial Workers of the World (IWW) ... οργάνωσαν εξέγερση στην βόρεια επαρχία του Μεξικού, στην Μπάχα Καλιφόρνια. Η εξέγερση απέτυχε και πάλι ... με την συνδρομή μιάς νέας αμερικάνικης εισβολής. Τέτοιες απόπειρες δεν είχαν καμμιά ελπίδα έστω και πρόσκαιρης επιτυχίας ... όσο δεν κατόρθωναν να κινητοποιήσουν τις αγροτικές μάζες και όσο η "οργανωτική" τους υποστήριξη βασιζόταν μόνο στους αναρχικούς "ρομαντικούς" ευσεβείς πόθους περί αυθορμήτων εξεγέρσεων των μαζών. Ελειπε η ταξική πολιτική οργάνωση της εργατικής τάξης.
   Οι οξυμένες κοινωνικές αντιφάσεις της μεξικάνικης κοινωνίας της Πορφυριανής δικτατορίας περιπλέχτηκαν περισσότερο με το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 1907-1908. Οι τιμές των εξαγωγικών προιόντων κατέρρευσαν, οι εισαγωγές μειώθηκαν, τράπεζες χρεοκόπησαν και η ανεργία εκτινάχθηκε στα ύψη ... φτωχοποιώντας όχι μόνο τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις αλλά και μεγάλα τμήματα των μεσαίων στρωμάτων ... εμπόρων, επαγγελματιών, τεχνιτών κλπ. Οταν το 1910 ο Ντιάζ ετοίμαζε προεδρικές εκλογές (προγραμματισμένες για την 26η Ιουνίου του 1910) οι δυνάμεις που ήταν συσπειρωμένες γύρω απο τον Μαδέρο συγκροτούν κίνημα ... "Εναντίον της Επανεκλογής" του Ντιάζ με υποψήφιο τον ίδιο των Μαδέρο. Ο Μαδέρο που πάντα ήταν κατά της υποκίνησης κοινωνικής επανάστασης και αποκλειστικά υπέρ των κοινοβουλευτικών εξελίξεων ... κατά την προεκλογική εκστρατεία συλλαμβάνεται με την κατηγορία "προτροπής σε στάση" ... λίγο μετά αποφυλακίζεται και ... καλεί (απο την πόλη Σαν Λουίς Ποτόσι) τον μεξικάνικο λαό να εξεγερθεί σε ένοπλη επανάσταση στις 20 Νοέμβρη του 1910 ... διακηρύσσοντας οτι τα εδάφη που αποσπάσθηκαν απο τους αγρότες θα επιστρέψουν πίσω στους αρχικούς ιδιοκτήτες τους !!! Κάνουν την εμφανισή τους διάφορες ένοπλες επαναστατικές ομάδες ... ορισμένες απο αυτές σαν τμήματα του Μαδερικού κινήματος και άλλες αυτόνομες όσο αφορά τις πολιτικές διακηρύξεις και τους στόχους.
   Στο Νότιο Μεξικό με επίκεντρο την επαρχία Μορέλος, τον Μάρτη του 1911 (μήνες δηλαδή μετά το κάλεσμα του Μαδέρο) ξεκινάει ένοπλο αγώνα ο Εμιλιάνο Ζαπάτα ... γεννημένος το 1879 απο οικογένεια μικρομεσαίων αγροτών. Στην πολιτεία Μορέλος οι μεγάλες ιδιοκτησίες είχαν αποσπάσει απο τους ιθαγενείς σχεδόν το 50% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων ... μονοκαλλιέργειας ζάχαρης που παρήγαγε παραπάνω απο το 1/3 της συνολικής παραγωγής της χώρας. Ηδη απο το 1909 οι αγρότες είχαν αγνοήσει τις τοπικές νόθες εκλογές διοργανώνοντας δικές τους στην κοινότητα Ανενεκουίλκο. Σε αυτές τις εκλογές ... ο Ζαπάτα είχε εκλεγεί κοινοτικός σύμβουλος. Ο βασικός στόχος του ζαπατικού κινήματος ήταν η υπεράσπιση της κοινοτικής γής των πουέμπλος και η ανάκτηση όλων των κλεμμένων εκτάσεων. Το πρώτο επεισόδιο του ένοπλου αγώνα του Ζαπάτα ήταν η κατάληψη μιάς χασιέντας (Οσπιτάλ), επιστροφή της στους προηγούμενους κατόχους και προστασία των εκτάσεων με οπλισμένους χωρικούς. Ετσι ξεκίνησε η δημιουργία του "Απελευθερωτικού Στρατού του Νότου" ... που θα αποτελέσει την έκφραση των πιό ριζοσπαστικών αντιλήψεων των αγροτών.

Εμιλιάνο Ζαπάτα

   Στον βορρά και στο κέντρο της χώρας η επανάσταση θα καθοδηγηθεί απο μιά άλλη προσωπικότητα που όμως εαν και θα αποτελέσει την αιχμή του δόρατος σε στρατιωτικό επίπεδο, πολιτικά είναι μιά διαφορετική περίπτωση απο αυτή του Ζαπάτα. Ηταν ο Πάντσο Βίγια (Βίλα). Ο Βίγια ήταν ο βασικός οπλαρχηγός των στρατευμάτων που εξοπλίσθηκαν απο τον Μαδέρο στον οποίον έμεινε πιστός μέχρι το τέλος παρά τις διαφωνίες τους. Ο Βίγια παρ΄ότι ποτέ δεν θα διατυπώσει συγκεκριμένο πολιτικό σχέδιο, πάντα αγωνιζόταν υπέρ των φτωχών αγροτών αλλά διατηρώντας μιά πιό συμβιβαστική στάση στο κυρίαρχο αίτημα για επαναστατική απαλλοτρίωση της γής των μεγαλογαιοκτημόνων. Ενα άλλο στοιχείο που όπως θα φανεί παρακάτω έπαιξε σημαντικό ρόλο στις επαναστατικές εξελίξεις ... ήταν η κοινωνική σύνθεση του στρατού του Βίγια που αντανακλούσε την διαφορετική κοινωνική σύνθεση των βόρειων και κεντρικών περιοχών της χώρας ... με την ύπαρξη εργατικών αλλά και μεσαίων στρωμάτων ανάμεσα στους επαναστάτες. Στον βορρά επίσης δραστηριοποιούνταν και άλλοι σημαντικοί οπλαρχηγοί ... που θα παίξουν σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις ... όπως ο Πασκουάλ Ορόζκο, ο Αλβάρο Όμπρεγκον, ο Πλουτάρχο Ελίας Κάλες και ο Βενουστιάνο Καρράνσα απ΄τους οποίους οι περισσότεροι (όπως και ο Μαδέρο) ήταν μέρος της φιλελεύθερης αστικής τάξης, πλούσιοι ράντσερ, γαιοκτήμονες και ιδιοκτήτες ορυχείων που επιδίωκαν το δικό τους μερίδιο στην νομή της εξουσίας. 
   Βλέπουμε πως η επαναστατική έκρηξη ενάντια στην δικτατορία του Ντιάζ ... ενσάρκωνε και συνένωνε προσωρινά διάφορα, στην ουσία αντικρουόμενα ταξικά συμφέροντα ... γεγονός που έδινε βαρύνουσα σημασία για την εξέλιξη των γεγονότων στο ποιές τάξεις και ποιά κοινωνικά στρώματα θα αποκτούσαν τον έλεγχο στην έκβαση των εξελίξεων. Ως τον Μάη του 1911 οι στρατοί των Βίγια και Ορόζκο στο βορρά και του Ζαπάτα στον νότο είχαν νικήσει οριστικά τα ομοσπονδιακά στρατεύματα του Πορφύριο Ντιάζ. Ο δικτάτορας (το πιθανότερο κατόπιν συμφωνίας με τον Μαδέρο) αναχωρεί για την Γαλλία ... και ο Μαδέρο μπαίνει θριαμβευτικά στην Πόλη του Μεξικό στις 7 Ιούνη του 1911. 

Πόλη του Μεξικό. 7 Ιούνη του 1911

   Αν και ο Μαδέρο αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο για τις διάφορες κοινωνικές τάξεις που αναζητούσαν την ανατροπή του Ντιάζ ... σύντομα φάνηκε πως δεν επιδίωκε βαθειές ριζοσπαστικές λύσεις. Αντίθετα όταν η επανάσταση άρχισε να μετασχηματίζεται σε συγκεκριμένες δράσεις, όταν δηλαδή στις πόλεις που καταλαμβάνονταν αποκαθήλωναν την παλιά εξουσία και στην ύπαιθρο οι επαναστάτες (ιδιαίτερα στο νότο) απαλλοτρίωναν την γή χωρίς καμμιά αποζημίωση ... τότε φάνηκε πως οι σχεδιασμοί του Μαδέρο δεν ανταποκρίνονταν στις προσδοκίες αυτών που τον στήριζαν. Μετά την ανατροπή του Ντιάζ, ο Φρανσίσκο ντε λα Μπάρα, ένας μέλος της παλιάς ελίτ του Μεξικό, υπηρέτησε για σύντομο χρονικό διάστημα σαν πρόεδρος δίνοντας στο παλιό καθεστώς μια ευκαιρία να αναδιοργανωθεί ... κάτω απο την μύτη των νικητών επαναστατών. Ο "επαναστάτης" Μαδέρο ... προχώρησε σε συμφωνία με τον ηττημένο δικτάτορα Ντιάζ (συμφωνία Σιουδάδ Χουαρέζ) κηρύσσοντας την παύση των εχθροπραξιών και αποφασίζοντας να αφοπλισθούν άμεσα οι επαναστάτες. Η πρώτη αντίδραση των επαναστατών προήλθε απο την ριζοσπαστική πτέρυγα του Μαδέρο (Σχέδιο Τακουμπάγια) στις 31 Οχτώβρη του 1911 ... που καταγγέλει τον Μαδέρο οτι καταπατά τις υποσχέσεις και καλεί σε επαναστατική ανατροπή του. Ηδη ο "επαναστάτης" Μαδέρο είχε αλλάξει το τροπάρι και απο υποστηρικτής της απαλλοτρίωσης της γής ... διατύπωνε πως "εαν ο λαός θέλει γή πρέπει να την αγοράσει" !!! Στις πρώτες εκλογές, ο Μαδέρο εκλέχτηκε πρόεδρος και ανέλαβε την εξουσία τον Νοέμβρη του 1911. Ο "επαναστάτης" Μαδέρο ανήσυχος για την ριζοσπαστική τροπή που μπορούσε να πάρει η επανάσταση ... φρόντισε απο την πρώτη στιγμή να κατευνάσει τους εχθρούς της επανάστασης παρά να προωθήσει το προγραμμά της ... γεμίζοντας την κυβερνησή του με παλιούς υποστηρικτές του Ντιάζ. Σε αυτή την φάση επέρχεται και η πρώτη ρήξη του Ζαπάτα και των αγροτών του Μορέλος με τον Μαδέρο. Τα αιτήματα των εξεγερμένων της επαρχίας εκφράζονται για πρώτη φορά οργανωμένα στην "Διακήρυξη της Αγιάλα". Η διακήρυξη επικυρώθηκε με την ψήφο των οπλαρχηγών του Απελευθερωτικού Στρατού. Απαιτούν δημοκρατικό καθεστώς στο Μεξικό καταγγέλοντας τον Μαδέρο οτι δεν πραγματοποιεί δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και δεν διαλύει τους πορφυρικούς μηχανισμούς. Απαιτούν αναδιανομή γής προς όφελος των φτωχών αγροτών καταγγέλοντας τον Μαδέρο οτι τυχοδιωκτικά αφήνει αδικαίωτο το αίτημα της απαλλοτρίωσης. Είναι προφανές πως το ζαπατικό πρόγραμμα ... απείχε μεν πολύ απο το να είναι σοσιαλιστικό ... αλλά ήταν βασισμένο στην απο κοινού ιδιοκτησία του βασικού μέσου παραγωγής (της γής). Εδώ εδράζεται και η κύρια αντίφαση του ζαπατικού κινήματος. Επεδίωκαν την ανατροπή των "δικαιωμάτων" των γαιοκτημόνων και των καπιταλιστών ... χωρίς να επιδιώκουν την ανατροπή της πολιτικής εξουσίας τους. 
   Ηδη απο τον Νοέμβρη του 1911 τα στρατεύματα του Ζαπάτα βρισκόταν σε πόλεμο με την κυβέρνηση Μαδέρο. Ηδη απο την αρχή του 1912 ο στρατηγός Βικτοριάνο Χουέρτα με τον ομοσπονδιακό στρατό της κυβέρνησης Μαδέρο βρέθηκε στην Μορέλος με σκοπό την οριστική εξόντωση του Ζαπάτα. Αυτή η εκστρατεία απέτυχε λόγω της πλατιάς λαικής υποστήριξης στον στρατό του Ζαπάτα. Μάλιστα επίλεκτες ομάδες του Ζαπάτα έκαναν την εμφανισή τους στα περίχωρα της Πόλης του Μεξικό ... σπέρνοντας τον πανικό στην κυβέρνηση του Μαδέρο. Ο "επαναστάτης" Μαδέρο εγκατέλειψε τα προσχήματα. Ο ζαπατισμός έπρεπε να εξαλειφθεί. Το έργο ανατέθηκε σε έναν "ειδήμονα" της γενοκτονίας ... τον στρατηγό Χουβένσιο Ρόμπλες που είχε επιδείξει ξεχωριστή ικανότητα στην σφαγή των ιθαγενών του βορρά. Ο Ρόμπλες και ο στρατός του συμπεριφέρθηκαν στην Μορέλος σαν στρατός κατοχής. Ο πληθυσμός κλείστηκε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα χωριά των πεόνων πυρπολήθηκαν. Συνέβη όργιο δολοφονιών των ζαπατικών που ανέστειλαν προσωρινά τις επιχειρήσεις τους αφού ο πληθυσμός υπέφερε απο τα συλλογικά αντίποινα του Ρόμπλες. Στον βορρά, ο Πασκουάλ Ορόζκο επίσης συγκρούσθηκε με τον Μαδέρο όταν του ζητήθηκε να οδηγήσει τα στρατευματά του ενάντια στον Ζαπάτα. Οι οπαδοί του Ορόζκο ήταν κυρίως εργάτες ορυχείων, σιδηροδρόμων και ράντσων.
   Η κατάσταση είχε φτάσει σε ένα κρίσιμο σημείο. Η αδύναμη κυβέρνηση του Μαδέρο και η αποτυχία της να καταπνίξει τις εξεγέρσεις που είχαν ξεσπάσει στο βορρά και στο νότο ανησύχησαν και τους μεξικανούς καπιταλιστές και τους ξένους επενδυτές. Ολοι αυτοί φοβήθηκαν την ανατροπή του Μαδέρο απο τους αγρότες και τους εργάτες που είχαν στραφεί εναντίον του με πιθανή την εκδοχή μιάς ριζοσπαστικής εκτροπής. Σε αυτό το σημείο ο αμερικανός πρεσβευτής (Χέντι Λέιν Ουίλσον) σε συνεργασία με ευρωπαίους πρεσβευτές και μέλη της μεξικάνικης στρατιωτικής και πολιτικής ελίτ ... οργανώνουν πραξικόπημα ενάντια στον Μαδέρο στις 9 Φλεβάρη του 1913 ... βάζοντας επικεφαλής τον αρχιστράτηγο του Μαδέρο ... τον Βικτοριάνο Χουέρτα που βεβαίως κατέλαβε την θέση του προέδρου !!! Ο Πορφύριο Ντιάζ απελευθερώθηκε ενώ ο Μαδέρο και ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Πίνο Σουάρες ... δολοφονήθηκαν στις 22 Φλεβάρη. Η συμφωνία που δρομολόγησε αυτό το πραξικόπημα έμεινε στην ιστορία σαν το "Σύμφωνο της Πρεσβείας". Ο "επαναστάτης" Μαδέρο πλήρωσε πολύ ακριβά το τίμημα της ανίερης συμμαχίας του με τις δυνάμεις της αντίδρασης. Οσο ο Μαδέρο αποκοβόταν απο τις επαναστατικές μάζες και αναγκαζόταν να στηρίζεται όλο και περισσότερο στον αυταρχισμό αναγκαστικά μεταβίβαζε εξουσίες στο στρατό.      

Αριστερά: Πάντσο Βίγια  Δεξιά: Πασκουάλ Ορόζκο

   Ο Χουέρτα επαναφέροντας την δικτατορία προσπάθησε να διασπάσει τις επαναστατικές δυνάμεις. Ενώ στράφηκε εκ νέου με μανία κατά του Απελευθερωτικού στρατού του Ζαπάτα, πρόσφερε κάποιες μεταρρυθμίσεις προς την εργατική τάξη, πείθοντας μάλιστα μερικούς επαναστάτες, όπως τον Πασκουάλ Ορόζκο, να περάσουν με το μέρος του !!! Παρ΄όλες όμως τις προσπάθειες σύντομα αναπτύχθηκε ένα νέο πλατύ επαναστατικό κίνημα. Ο κυβερνήτης της πολιτείας Σονόρα στο βόρειο Μεξικό, Βενουστιάνο Καρράνσα, ένας γαιοκτήμονας πρώην υποστηρικτής του Ντιάζ όπως και του Μαδέρο αργότερα ... σχημάτισε μια επαναστατική στρατιωτική δύναμη ... τον Συνταγματικό Στρατό, έχρισε τον εαυτό του ανώτατο αρχηγό και μοίρασε τομείς δράσης στον Αλβάρο Όμπρεγκον (ένας πλούσιος αγρότης), στον Πλουτάρχο Ελίας Κάλες και στον Πάντσο Βίγια που τελικά θα έπαιζε τον πιό αποφασιστικό ρόλο πετυχαίνοντας καθοριστικές νίκες. Εν τω μεταξύ ο Ζαπάτα στο νότο δρούσε ανεξάρτητα σαν υπέρμαχος της αγροτιάς. Ενώ ο Χουέρτα είχε ανέβει στην εξουσία με το πραξικόπημα που οργάνωσε ο αμερικάνος πρεσβευτής ... ο νέος πρόεδρος των ΗΠΑ, ο Γούντροου Ουίλσον, διαπιστώνοντας πως ο Χουέρτα είχε τραβηχθεί στην επιρροή του βρετανικού ιμπεριαλισμού ... διέταξε την κατοχή των μεξικάνικων λιμανιών της Βερακρούζ και του Ταμπίκο (για να εμποδίσει την άφιξη πλοίων που μετέφεραν όπλα για τον κυβερνητικό στρατό του Χουέρτα) και την διευκόλυνση μεταφοράς όπλων προς τον στρατό του Πάντσο Βίγια και του Καρράνσα. Το καθεστώς του Χουέρτα άρχισε να εμφανίζει τα πρώτα σημάδια κατάρρευσης και ο "πληβειακός" στρατός του Πάντσο Βίγια ενισχυμένος σημαντικά (ειδικά μετά την κατάληψη των πόλεων Τορρεόν και Ζακατέκας) έβαλε στόχο να κινηθεί προς την Πόλη του Μεξικό. Παρά τον ετερόκλητο και συγκεχυμένο τρόπο που ο Βίγια μάχονταν για την επανάσταση ... άρχισε να γίνεται ορατός ο κίνδυνος ... να βρεθεί ο Πάντσο Βίγια πανίσχυρος στην πρωτεύουσα και να ενωθεί με τις δυνάμεις του Ζαπάτα απο τον νότο, με τις υπόλοιπες δυνάμεις του Καρράνσα αποκομμένες στον βορρά. Ο Καρράνσα "διατάζει" τον Βίγια να κάνει μιά στρατηγικά ασήμαντη επίθεση που όμως τον έβγαζε απο τον φυσικό του δρόμο προς την πρωτεύουσα και τον Όμπρεγκον να κινηθεί άμεσα προς την Πόλη του Μεξικό. Ο Καρράνσα ουσιαστικά εμπόδιζε και υποβάθμιζε πολιτικά τον ισχυρότερο οπλαρχηγό του εκμεταλλευόμενος το γεγονός πως το κίνημα του Βίγια δεν διέθετε την ιδεολογική καθαρότητα του ζαπατικού κινήματος. Ως τον Ιούλη του 1914, ο Χουέρτα είχε εξαναγκασθεί να παραιτηθεί απο την προεδρία και να εγκαταλείψει την χώρα εξόριστος. Ο Όμπρεγκον δείχνοντας μεγάλες στρατιωτικές αρετές κερδίζει πολιτικό κύρος διατηρώντας στενή επαφή τόσο με τα εργατικά στρώματα των επαναστατών όσο και με τα μεσαία στρώματα, θα είναι αυτός που τελικά θα οδηγήσει πρώτος τα στρατευματά του στην Πόλη του Μεξικό στις 15 Αυγούστου του 1914.
   Αν και ο Χουέρτα είχε ηττηθεί στην συγκεκριμένη χρονική στιγμή υπάρχει κενό εξουσίας. Τον Οχτώβρη του 1914 αρχίζει στην πόλη Αγκουασκαλιέντες μιά ιστορική συνέλευση των επαναστατικών δυνάμεων που διοργανώθηκε με πρωτοβουλία του Όμπρεγκον προκειμένου να βρεθεί συμβιβαστική λύση ανάμεσα στον Καρράνσα και στον Βίγια. Να σημειωθεί πως η συνέλευση άρχισε χωρίς την συμμετοχή ζαπατικών αντιπροσώπων καθώς ο Ζαπάτα είχε θέσει σαν προαπαιτούμενο την αποδοχή του σχεδίου της Αγιάλα. Τελικά στις 24 του Οχτώβρη θα έλθουν στην συνέλευση οι ζαπατικοί αντιπρόσωποι. Ο ερχομός αυτός θα έχει καταλυτική επίδραση στο συνέδριο με αποτέλεσμα την σύγκλιση των ριζοσπαστικών δυνάμεων της επανάστασης δηλαδή των αγροτών και του ριζοσπαστικού ρεύματος των Συνταγματικών ... δημιουργώντας μιά πλειοψηφία που αποφασίζει την υιοθέτηση των περισσότερων άρθρων του σχεδίου της Αγιάλα. Ηταν η προσέγγιση του Βίγια ... με τον φυσικό σύμμαχο ... τον Ζαπάτα. Η συνέλευση διακήρυσσε ... το τέλος των λατιφουντίων, την εθνικοποίηση της περιουσίας των εχθρών της επανάστασης (!!!), την διασφάλιση συνδικαλιστικών ελευθεριών, την βελτίωση των συνθηκών ζωής και εργασίας του εργάτη γής και του βιομηχανικού εργάτη, την ελευθερία του τύπου, το δικαίωμα του συνέρχεσθε, την αποχώρηση στρατιωτικών δυνάμεων των ΗΠΑ απο το μεξικανικό έδαφος και ειδικά των τμημάτων που στάθμευαν όπου οι αμερικάνικες επιχειρήσεις εκμεταλλεύονταν κοιτάσματα πετρελαίου. Επιπλέον αποφασίσθηκε η απομάκρυνση του Καρράνσα ως εκτελεστικού αρχηγού και στις 12 Νοέμβρη του 1914 - καθώς αυτός δεν υπακούει στις αποφάσεις - κηρύσσεται στασιαστής !!! Η πολιτική και στρατιωτική σύγκλιση των Βίγια - Ζαπάτα ανάγκασε τους Καρράνσα και Όμπρεγκον να αναδιπλωθούν και να αποσύρουν τις δυνάμεις τους απο την πρωτεύουσα και να οχυρωθούν στην Πουέμπλα και Βέρα Κρούζ αντίστοιχα. Στις 6 Δεκέμβρη του 1914 ... 30.000 ένοπλοι ζαπατίστας και 40.000 άνδρες της μεραρχίας του Πάντσο Βίγια ... μπαίνουν θριαμβευτικά στην Πόλη του Μεξικό. 

6/12/1914  Εμιλιάνο Ζαπάτα και Πάντσο Βίγια μπαίνουν ένοπλοι στην Πόλη του Μεξικό.